Potrzeby rozwojowe dzieci, ewoluujące w wyniku dynamicznych przemian społecznych, stawiają przed rodzicami, wychowawcami, nauczycielami i terapeutami nowe wyzwania. Jedną ze skutecznych form oddziaływania w procesie wychowania, edukacji i terapii jest bajkoterapia. Zastosowanie bajek terapeutycznych, właściwie dobranych do wieku, potrzeb i możliwości małych odbiorców, przynosi wymierne rezultaty. Ta najpopularniejsza forma biblioterapii w Polsce wspiera wielowymiarowo rozwój dzieci, podnosząc efektywność działań wychowawczych, edukacyjnych i terapeutycznych.
(Po)moc z bajkoterapii
Biblioterapia, czyli zastosowanie właściwie wyselekcjonowanych tekstów w procesie wychowawczym, edukacyjnym oraz terapeutycznym jest powszechne i skuteczne, gdyż – zdaniem Anny Bautsz-Sontag – „działania biblioterapeutyczne zaznaczają się jako bezpieczne, niezagrażające i nieinwazyjne doświadczenia przynoszące zwiększoną świadomość intrapersonalną oraz interpersonalną”. Prawidłowo dobrana literatura wzmacnia, wspiera i rozwija. Szczególną i najpopularniejszą formą biblioterapii w Polsce w XXI wieku jest bajkoterapia. Ta forma oddziaływania, najbardziej odpowiednia dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, polega na wykorzystaniu bajek terapeutycznych „utworów właściwie skomponowanych i dobranych do predyspozycji i potrzeb małego odbiorcy”.
Empowerment, a bajki terapeutyczne
W czasach, gdy kondycja psychiczna (ale i fizyczna) dzieci i młodzieży jest słaba, zaburzona przez dynamicznie zmieniające się okoliczności społeczne, wielowymiarowe wsparcie jest bardzo ważne. Zastosowanie wzmacniających opowieści, poprawiających samopoczucie, podwyższających samoocenę i wiarę w swoje możliwości, jest atrakcyjnym i efektywnym rozwiązaniem w działaniach wychowawczych, edukacyjnych, terapeutycznych Warto podkreślić, iż dzięki nawiązaniu kontaktu z dziećmi (wychowankami/uczniami/pacjentami), obserwacji rezultatów realizowanych aktywności – na podstawie bajki terapeutycznej – wzmocnieniu podlega także dorosły. Odczuwa on satysfakcję z bycia potrzebnym, pomocnym i skutecznym, odczuwa wysoki poziom rodzicielskiej lub zawodowej samorealizacji.
Wielofunkcyjność bajek terapeutycznych
Bajki terapeutyczne, wedle Marii Molickiej, mogą pełnić różną funkcję, co stanowi kryterium ich systematyzacji, wyróżnia ona:
• funkcję psychoedukacyjną,
• funkcję psychoterapeutyczną,
• funkcję relaksacyjną (regenerującą zasoby).
Bajki psychoedukacyjne pełnią głównie funkcję profilaktyczną, stanowią formę „przygotowania na potencjalne sytuacje trudne, zapobiegania wynikającym z nich negatywnym emocjom” Ten rodzaj utworów pomaga przygotować dziecko na zmiany (rodzinne, losowe) oraz zapobiegać okolicznościom niekorzystnym i zagrożeniom (choroby, uzależnienia, agresja rówieśnicza). Bajki psychoedukacyjne mogą być stosowane przez nauczycieli, wychowawców, specjalistów, a także rodziców. Bajki psychoterapeutyczne służą działaniom naprawczym, pozwalają odbudować jednostce zasoby utracone lub naruszone w wyniku sytuacji kryzysowej. Utwory te są dobieranie przez specjalistów: psychologów, psychoterapeutów i włączane do oddziaływania terapeutycznego. Bajki psychoedukacyjne stanowią często punkt początkowy, zachętę do kontaktu, podzielenie się swoimi doświadczeniami (nierzadko traumatycznymi), w odniesieniu do losów bohatera.
Bajki relaksacyjne służą redukcji napięć, regeneracji. Mogą być stosowane jako zachęta do odpoczynku po wykonaniu jakiejś pracy lub zadania przez dziecko lub jako rozluźniające zaproszenie do działania przed podjęciem wysiłku. Relaksację, w oparciu o bajkę terapeutyczną, można zaproponować dziecku także przed i po wykonaniu pracy. Bajki relaksacyjne mogą stanowić rytuał rozpoczynający lub/i kończący zajęcia i zadania przygotowane dla dziecka.
Coraz powszechniejsze stają się także specjalistyczne bajki terapeutyczne skoncentrowane – oprócz wzmocnienia emocjonalnego jednostki – także na realnym efekcie leczniczym/terapeutyczny. Coraz więcej tego typu utworów dotyczy zdrowia i zbilansowanego rozwoju dzieci (fizjoterapia, stomatologia, logopedia. Przykładem może być logopedyczna bajka terapeutyczna, która wspiera dzieci dwuwymiarowo, w zakresie rozwoju emocjonalnego i językowego Po pierwsze, podnosi motywację do działania, wzmacnia samoocenę, która często jest niska u dzieci z zaburzeniem językowym, wadą wymowy. Po drugie, wskazuje działania (ćwiczenia logopedyczne), które skutecznie prowadzą do eliminacji trudności, korygują nieprawidłowości. Formuła bajkowa zachęca do regularnego wykonywania treningu logopedycznego, który – w formie tradycyjnej – dzieci często nuży, powoduje dyskomfort. Klimat zabawy i przygody powoduje, że logopedyczna bajka terapeutyczna podnosi systematyczność wykonywania ćwiczeń, co przekłada się
na szybsze i trwalsze efekty.
Efektywność bajkoterapii
Skuteczność bajkoterapii warunkuje jej nadrzędny mechanizm – identyfikacja małego czytelnika lub słuchacza z głównym bohaterem. Dziecko utożsamia się z postacią bajkową, gdyż dostrzega podobieństwo jej przygód do własnych doświadczeń. Utwór stanowiący odzwierciedlenie dziecięcych przeżyć powoduje, że odbiorca samoistnie przejmuje wzorce postępowania, modele radzenia sobie z sytuacją problemową. Dobieranie bajki terapeutycznej (lub tworzenie jej przez dorosłego – właściwie do tego przygotowanego) powinno uwzględniać możliwości i potrzeby dziecka, jak również cel, któremu bajka ma służyć. Oddziaływanie bajkoterapeutyczne opiera się na analogii między rzeczywistością a literaturą, niemniej istotne jest, by podobieństwo między bohaterem i odbiorcą nie było zbyt oczywiste, banalne. Optymalna jest samodzielna i stopniowa identyfikacja dziecka z bohaterem. Zbyt szybkie jej rozszyfrowanie może prowadzić
do wycofania się dziecka i odmowy współpracy.
Efektywna bajka terapeutyczna jest przejrzysta, optymistyczna i aktywizująca. Tło wydarzeń – pomimo prezentowanego problemu bohatera – powinno być łagodne i pogodne. Ujemne emocje, z którymi zmaga się mały odbiorca, nie mogą być pogłębiane przez posępną charakterystykę miejsc czy postaci bajkowych. Fabuła powinna być przejrzysta, jednowątkowa, z wyraźnie zarysowanym problemem postaci, sposobem postępowania, które pozwala pokonać sytuację trudną oraz pozytywnym zakończeniem. W bajce terapeutycznej, w odróżnieniu od baśni, dostrzegalny jest brak magii, cudowności osób i przedmiotów wpływającej na pomyślne pokonanie przeciwności. Fabuła tego typu utworu nie prezentuje szczęśliwego zrządzenia losu czy przypadku. W działaniu postaci bajkowej najważniejsze jest poznanie swoich emocji, właściwa samokontrola, współpraca z innymi, kreatywność oraz celowość działań. Aktywna, racjonalna i kreatywna postawa bohatera postaci inspiruje i motywuje odbiorcę.
Wielowymiarowy przekaz
Bajkoterapia może mieć formę indywidualną lub grupową, w zależności od możliwości i potrzeb małych odbiorców. Na kompleksowe oddziaływanie bajkoterapeutyczne składa się właściwy przekaz odpowiednio dobranego utworu, a także omówienie przygód bohatera i utrwalenie wartości zawartych w utworze. Bajka terapeutyczna może być odczytywana lub opowiadana. Przedstawienie fabuły za pomocą kamishibai (teatr ilustracji) lub mini-teatrzyku z użyciem pacynek, kukiełek podnosi koncentrację dzieci, ułatwia zapamiętywanie przesłania utworu. Sprawdzonym rozwiązaniem jest także połączenie bajkoterapii z innymi formami arteretapii. Plastykoterapia pozwoli dzieciom wyrazić emocje poprzez ekspresję twórczą (kolory, formy), zaś elementy muzykoterapii i choreoterapii umożliwią oddanie nastroju przez dźwięk i ruch. Interesującym rozwiązaniem jest także przedstawianie bajek terapeutycznych w formie książek wielozmysłowych. Zbilansowane bodźce dotykowe, zapachowe, dźwiękowe, a nawet smakowe uczynią fabułę opowieści bliższą dziecku, a spotkanie z bohaterem bajkowym bardziej atrakcyjnym, wymiernym. Bajki terapeutyczne mogą również zostać zaprezentowane w formie gry (planszowej, strategicznej, terenowej) lub też – zwłaszcza specjalistyczne, często wymagające wizualizacji aktywności bohatera – w interesującej wersji multimedialnej (angażujące animacje, multibooki). Utwory te stanowią atrakcyjne medium edukacyjne odpowiadające na potrzeby współczesnych małych odbiorców.
Bajkoterapia w praktyce
Zróżnicowanie bajek terapeutycznych – zarówno pod względem formy, jak i treści – ukazuje ogrom możliwości, jakie rodzicom, wychowawcom, nauczycielom daje bajkoterapia. Dostępność na rynku wydawniczym opowieści poruszających rozmaite tematy (rodzinne, rówieśnicze, losowe, zdrowotne) bliskie dzieciom, jak również wielość szkoleń, kursów oferowanych w zakresie tworzenia i prezentowania tych utworów czyni tę formę biblioterapii jeszcze powszechniejszą i dostępną. Bajki terapeutyczne wpływają korzystnie na rozwój emocjonalny, językowy i społeczny dzieci, nie tylko poprzez wartościową fabułę pełną pozytywnych wzorców i modeli postępowania, lecz także dzięki kontaktowi z dorosłym w oparciu o fabułę. Dobór i sposób prezentacji opowieści jest niezmiernie ważny, niemniej sama interakcja z rodzicem, nauczycielem czy terapeutą ma ogromną wartość. Dzieci w czasie dynamicznych przemian społecznych potrzebują przede wszystkim bliskości, wsparcia i uwagi. Kontakt dziecka z dorosłym – w oparciu o fabułę bajki terapeutycznej – buduje więź, która umożliwia zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, uznania, samorealizacji.
Opracowała: Bożena Wilk