Dziecko jest owocem miłości dwojga osób i w tym świetle należy je postrzegać. Każde dziecko jest inne. Wpływają na to uwarunkowania genetyczne, akceptacja dziecka przez rodziców, środowisko, w którym się wychowuje, postawy prezentowane przez rodziców oraz wiele innych czynników.
Nie sztuką jest dziecko począć i urodzić, sztuką jest je wychować na szczęśliwego, mądrego i dobrego człowieka. Być dobrym rodzicem nie znaczy pozwalać na wszystko, obsypywać prezentami, ulegać kaprysom – być dobrym rodzicem to być z dzieckiem, towarzyszyć w zabawie, uczyć zasad i pokazywać świat.
Atmosfera przyjaźni, wzajemnego zaufania, rozmowy prowadzone z dzieckiem o sprawach dla niego ważnych, pomagają dziecku w systematycznym kształtowaniu własnej osobowości, ułatwiają nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami, utwierdzają w przekonaniu o własnych możliwościach.
W czasach szybkiego postępu technologicznego i rozwoju cywilizacyjnego mamy do czynienia z nasilającym się zjawiskiem wykluczenia, izolacji i samotności – a w konsekwencji ze wzrostem populacji dzieci nieśmiałych, nieumiejących sobie radzić z problemami życia codziennego.
Gerstmann definiuje nieśmiałość jako „rodzaj pewnej postawy emocjonalnej, wykształconej pod wpływem rzeczywistych niepowodzeń, które sprawić mogą, że jednostka zaczyna postępować ostrożnie, oczekując i przewidując trudności na swej drodze do celu”.
Zdaniem P.G. Zimbardo nieśmiałość „jest pojęciem nieostrym – im bliżej mu się przyglądamy, tym więcej odkrywamy odmian nieśmiałości […] Jest to złożona przypadłość, która pociąga za sobą całą gamę skutków – od lekkiego uczucia skrępowania, przez nieuzasadniony lęk przed ludźmi, aż do skrajnej nerwicy”.
S. Miller opisuje nieśmiałość jako „szczególne połączenie lęku i zachowania, które wynika z charakterystycznego nawyku pesymistycznego myślenia i niskiej samooceny”. Obok dzieci, które z dużą łatwością i swobodą nawiązują szybko kontakty społeczne w grupie przedszkolnej, spotykamy również takie, których zachowanie ulega widocznej dezorganizacji. Są to dzieci nieśmiałe.
Początkowo nie zauważa się ich, bo są ciche, grzeczne i spokojne. Dopiero później dostrzega się, że stoją na uboczu, są bierne wobec rówieśników i jakichkolwiek zachęt ze strony nauczyciela.
Nieśmiałość to cecha osobowości. Dziecko nieśmiałe częściej przeżywa uczucia zakłopotania, wstydu, skrępowania i aby tych przykrych emocji uniknąć wycofuje się i nie podejmuje działań, które mogłyby podlegać ocenie ze strony otoczenia. Dziecko nieśmiałe przejawia pewien poziom lęku, który może zaburzać jego codzienne funkcjonowanie.
Dzieci nieśmiałe cechuje przede wszystkim bierność społeczna (m.in. małomówność w sytuacjach społecznych, brak inicjatywy, wycofywanie się z zabaw i wspólnych aktywności), lęk społeczny (lęk przed negatywną oceną, wyśmianiem lub odrzuceniem ze strony rówieśników i osób dorosłych) oraz zaniżona samoocena i brak wiary w siebie. Może odczuwać również złość, że nie umie tak dobrze jak inni nawiązywać relacji, być odważnym i zdecydowanym – narasta w nim frustracja i stres.
Analizując powyższy problem, nie udało się wskazać jednoznacznej przyczyny, jednakże kilka czynników wydaje się być szczególnie istotnych w pojawianiu się i nasilaniu lęków społecznych:
− styl wychowania: nadmiernie surowy (kiedy rodzice często krytykują lub ośmieszają dziecko, istotnie ograniczają jego swobodę. Rodzice są bardziej surowi, skłonni do gniewu, nie rozmawiają często ze swoimi dziećmi) lub nadmiernie opiekuńczy (rodzice spełniają wszystkie życzenia dziecka i zaspokajają jego wszystkie potrzeby, wyręczają w wykonywaniu najprostszych czynności i w ten sposób ograniczają samodzielność dziecka; w wyniku takich działań dziecko stając przed jakimś wyzwaniem, nie podejmuje aktywności, tylko wycofuje się, gdyż nie wie, czy samo sobie poradzi);
− osobowość i temperament: dziecko rodzi się z predyspozycją do pewnego rodzaju zachowań, czyli z jakimś temperamentem. Niektóre dzieci rodzą się z zahamowanym temperamentem i są wtedy bardzo wrażliwe na nowości.
− specyficzna konstrukcja układu nerwowego – nieśmiałości mogą sprzyjać takie cechy temperamentu, jak: uczuciowość, wrażliwość, skłonność do zamykania się w sobie, bardzo duża podatność na przeżywanie stresu, złe tolerowanie stresu;
− nieśmiałość może być skutkiem poczucia niższości wynikającego z niższej pozycji społecznej rodziców, trudności materialnych.
Wpływ nieśmiałości na rozwój dziecka
Problem nieśmiałości dotyczy całokształtu funkcjonowania dziecka. W sferze ruchowej manifestuje się ono przede wszystkim ogólnie zmniejszoną ruchliwością. Poruszają się mało, niechętnie zmieniają miejsce, na przerwach siedzą w jednym miejscu lub stoją nieruchomo.
W sferze zachowań występuje zahamowanie aktywności w sytuacjach społecznych – gdy dziecko ma wypowiedzieć się w obecności nauczyciela lub na forum grupy, często się jąka, myli, mówi chaotycznie, albo w ogóle nie mówi, milczy, przyjmując postawę bierną. Dziecko nieśmiałe ma trudności z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów międzyludzkich, mimo że zazwyczaj odczuwa ich bardzo silną potrzebę. Charakterystyczną formą zachowania nieśmiałego jest też unikanie kontaktu wzrokowego.
Przejawy nieśmiałości w sferze poznawczej to słabe, zwolnione reagowanie poznawczo-intelektualne. Dziecko wolniej zapamiętuje nowe treści i gorzej sobie radzi w nieznanych wcześniej sytuacjach. Nieśmiałość utrudnia myślenie i koncentrowanie uwagi, zaburza percepcję (dziecko dostrzega i pamięta głównie te zdarzenia, które potwierdzają negatywny obraz samego siebie i świadczą o złym nastawieniu otoczenia). Nauczyciel niejednokrotnie musi długo wyczekiwać, zanim coś powiedzą, podczas gdy inne dzieci podnoszą ręce do góry i wyrywają się do odpowiedzi.
Przejawami nieśmiałości w sferze emocjonalno-uczuciowej są osłabione reakcje uczuciowe dziecka na te bodźce, które są przez większość dzieci silnie emocjonalnie przeżywane. Dziecko boi się, że zostanie źle odebrane przez innych, nie wierzy w siebie, ma poczucie niskiej wartości.
Drogi Rodzicu!
Jeżeli martwisz się, że Twoje dziecko przeżywa nadmierny lęk w kontaktach z rówieśnikami i osobami dorosłymi, nie ma przyjaciół, unika zabierania głosu, krępuje się poprosić o coś osobę dorosłą, mimo Twojej obecności – oto wskazówki, które pomogą mu pokonać nieśmiałość i bardziej cieszyć się życiem:
− Akceptuj dziecko takie jakie jest, razem z jego brakiem odwagi czy przebojowości. Da mu to poczucie bezpieczeństwa niezbędne do ukształtowania się tych cech. − Przyjrzyj się specyfice trudności dziecka: czy dziecko jest nieśmiałe w kontakcie z jedną osobą czy w grupie, czy tylko w nowych, nieznanych czy we wszystkich sytuacjach społecznych; czy dziecko ma zahamowania tylko w bardzo określonych sytuacjach (np. telefonowanie, jedzenie w miejscu publicznym, zabawa), czy we wszystkich. Pozwoli to określić, jakie umiejętności dziecko powinno ćwiczyć.
− Ćwicz z dzieckiem sytuacje społecznie trudne (uścisk ręki, patrzenie w oczy, rozmowy z innymi dziećmi i dorosłymi, przedstawianie się) – najpierw w bezpiecznym otoczeniu (z osobami, które dobrze zna i lubi), potem z osobami mniej znanymi (np. z nauczycielką drugiej grupy w przedszkolu, kucharką, rodzicem innego dziecka).
− Ucz dziecko jak zapoznać się z innym dzieckiem czy przyłączyć się do grupy. Ćwiczcie zwroty: „Cześć, co robicie?”, „Ja mam na imię …a jak ty masz na imię?”. Chodź z dzieckiem na place zabaw, ale również zapraszaj rówieśników do domu – na własnym terenie dziecku łatwiej będzie wykazać się inicjatywą, będzie czuło się pewniej.
− Dokładnie zaplanuj dzień i omów z dzieckiem wszystkie mające nastąpić wydarzenia (dzieci nieśmiałe nie lubią zmian, bo trudno im poradzić sobie w nowych sytuacjach – coś, co dziecko zna budzi mniejszy lęk).
− Nie zmuszaj do robienia czegoś, czego dziecko bardzo się boi (lepsza jest metoda małych kroczków – np. zamiast mówionej roli w przedstawieniu, rola statyczna, bycie drzewkiem z boku sceny).
− Unikaj „etykietek” – zarówno wypowiadanych głośno do dziecka lub w jego obecności („ty to jesteś taki nieśmiały”, „on się boi, więc nie powie”), jak i swoich wewnętrznych stereotypowych przekonań o dziecku („nie będę mu proponować, bo i tak będzie się bał”, „nie poradzi sobie” itp.).
− Częściej dawaj dziecku do wykonania zadania, w których jest dobre, by doświadczało więcej sukcesów niż porażek.
− Nie używaj nieśmiałości jako wymówki, aby dziecko nie musiało czegoś zrobić. Poświęcaj dziecku więcej uwagi wtedy, gdy odważy się coś zrobić niż wtedy, gdy się wycofuje.
− Rozmawiaj o uczuciach dziecka, nazywaj je i dawaj przedszkolakowi odczuć, że je akceptujesz. Unikaj zaprzeczania uczuciom („nie ma się czego wstydzić”, „to wcale nie jest takie straszne”, „przesadzasz”) i wyśmiewania się z nich. − Stosuj pochwały opisowe – dokładnie opisuj, to, co widzisz, bez formułowania ocen.
− Zachęcaj dziecko do wypowiadania się w formie rysunkowej. Dziecku łatwiej jest wypowiadać się w rysunku niż ustnie (wtedy „plączą” mu się myśli, zaczyna się jąkać).
− Ucz dziecko, jak ważne jest uśmiechanie się do innych.
− Ucz mówienia komplementów (np. samemu je prawiąc).
− Nic tak nie dodaje otuchy nieśmiałym dzieciom, jak wsparcie rodziców – bardzo potrzebują miłości i poświęcenia im uwagi. Dobrze jest wykorzystać każdą okazję, by pogłaskać, przytulić, podziwiać zlęknione dziecko. Należy pogodzić się z jego nieśmiałością i tym, że potrzebuje więcej czasu niż inne dzieci, aby oswoić się z nowymi sytuacjami.
Drodzy Rodzice
życie pędzi do przodu nie zostawiając wiele czasu na realizację marzeń czy osobistych planów. Mimo wszystkiego co niesie powszedni dzień, znajdźcie czas dla swojego dziecka: poczytajcie bajkę, porozmawiajcie o kolegach, zabawkach, o przedszkolu, wykonujcie wraz z dzieckiem różne czynności domowe. Systematycznie wdrażane do prac domowych – szybko stanie się cennym pomocnikiem, a Wasza wzajemna wieź psychiczna będzie znacznie silniejsza. Nawet najmniejsze sukcesy warto dostrzegać i chwalić. Dziecko nieśmiałe musi widzieć w Was partnera, który pomoże mu w przezwyciężaniu trudności, ale nie wyręczy go w jego obowiązkach.
Przede wszystkim jednak drodzy Rodzice znajdźcie czas na rozmowę – najcenniejszy kontakt dziecka z rodzicami. Nie zostawiajcie bez odpowiedzi żadnego pytania – ono może nigdy już nie paść, a odpowiedź przyjdzie z niewłaściwego źródła, często nie taka, jaka powinna. Do Was drodzy Rodzice należy wspieranie dziecka w zdobywaniu wiadomości, umiejętności oraz nabywaniu doświadczeń, a więc właściwe przygotowanie do dorosłego życia. Dziecko należy kochać odpowiedzialną miłością, ponieważ za jakiś czas – obdarzone tym co otrzymało od Rodziców – i tak odejdzie do samodzielnego, dorosłego życia.
Opracowała: Joanna Szarota-Zając
Bibliografia:
Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 1985
Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły, Poznań 2008
Gruszczyk-Kolczyńska, E., Zielińska, E., Dwulatki i trzylatki w przedszkolu i domu, Kraków: „Centrum Edukacyjne Bliżej Przedszkola” 2012
Harwas-Napierała B., Nieśmiałość dziecka, Poznań 1979
Langer-Rachwał, M., Moje dziecko się boi, Warszawa 2019
Małkiewicz, E. (2016). Wczesna interwencja wobec problemów emocjonalnych dziecka związanych z adaptacją do przedszkola. W: B. Cytowska, B. Winczura (red.), Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Wyd. 6. Kraków: Impuls, s. 431–443. Zimbardo P.G., Nieśmiałość – co to jest? Jak sobie z nią radzić?, Warszawa 2000 Materiały zaczerpnięte z czasopism pedagogicznych: „Wychowanie w Przedszkolu”; „Bliżej Przedszkola”.