Choć mamy wpływ na wiele rzeczy w kwestii tego, kim są i jak sobie radzą z życiem nasze dzieci, to dzieci nie rodzą się jako pusta kartka. Na ich zachowanie, poza naszym oddziaływaniem, wpływa również wrodzony temperament. Jest on uwarunkowany biologicznie. Ma on ogromny wpływ na sposób funkcjonowania, a jednocześnie jest on tak samo niezależny od nas jak kolor oczu czy wzrost, z jakimi się rodzimy.
TEMPERAMENT DZIECKA
Często możemy usłyszeć, że każde dziecko jest inne, wiele w tym prawdy. Czasem już o noworodkach rodzice mówią, że są zupełnie inne niż starsze dziecko, kuzynka czy dziecko sąsiadki. To temperament jest często odpowiedzią na pytania, dlaczego inne dziecko przesypia całe noce, mało płacze, lubi rutynę i mało obserwujemy w nim złości czy sprzeciwu.
Jak definiują temperament specjaliści w rozwoju dziecka? Według nich to stałe cechy osobowościowe, które odnoszą się do sposobu reagowania na różne bodźce oraz zachowania w konkretnych sytuacjach. Ujawniają się one w bardzo wczesnym dzieciństwie. W porównaniu z innymi właściwościami zachowania, temperament ulega jedynie niewielkim zmianom w ciągu całego życia.
SKĄD WIEDZIEĆ JAKI TEMPERAMENT MA DZIECKO?
Badacze, Alexander Thomas i Stella Chess, stwierdzili, iż rozwój dziecka warunkowany jest zarówno przez środowisko – w tym działania rodziców, jak też jego temperament. Zauważyli również, że zaburzenia wychowawcze mogą być następstwem niedostosowania oczekiwań otoczenia do specyficznego temperamentu najmłodszych, przez który rozumieją styl zachowania. Ujawnia się on w reakcjach na różne bodźce czy sytuacje. Określając temperament dziecka, musimy patrzeć na powtarzające się zachowania czy sposoby reagowania na różne sytuacje u naszej pociechy. Analizując je, możemy przyjrzeć się dziewięciu cechom. Każdą z nich posiadamy wszyscy, ale w różnym natężeniu.
Aktywność
Dzieci prezentujące większą aktywność są ciągle w ruchu. Usiedzenie w miejscu czy stanie „grzecznie” w kolejce stanowi dla nich wyzwanie. Nie lubią, kiedy stawia się im jakieś motoryczne ograniczenia. Wydają się potrzebować mało snu, a nawet kiedy śpią, mamy wrażenie, że ciągle czuwają.
Nastrój
Każdy z nas zna dzieci (i dorosłych!), które niemal budzą się z niezadowoloną miną, mają kwaśną minę, wątpią w siebie, w swoje możliwości, są drażliwe i poważnie podchodzą do codzienności. Znamy też dzieci z drugiego bieguna – zawsze radosne, lubiące siebie i czerpiące z życia pełnymi garściami.
Rytmiczność
Są dzieci, które zasypiają, budzą się, wypróżniają się i proszą o jedzenie niemal z zegarkiem w ręku i te, u których trudno cokolwiek przewidzieć.
Nastawienie
Są dzieci, które w kilka chwil z pełną ciekawością podejmują nowe znajomości, a także te, o których rodzice mówią jako o wycofanych, unikających kontaktu i stale chowających się za maminą spódnicą.
Elastyczność
To łatwość czy też trudność w przystosowywaniu się do nowych sytuacji lub zmian w codziennej rutynie.
Próg wrażliwości
Znamy dzieci, które wydają się słyszeć każdy szept, reagować na najmniejsze źródło światła czy domagać się zmiany ledwo co zmoczonej pieluchy i te, których „nic nie rusza”.
Siła reakcji
Mówimy o dzieciach, które są zawsze głośne. Głośno wyrażają zarówno swoją radość, jak i smutek, i te, u których czasem trudno nam ocenić, czy dziecko w ogóle coś odczuło.
Roztargnienie
Obserwujemy dzieci, których uwagę bardzo łatwo jest rozproszyć i o te, które wytrwale skupiają się na jednej rzeczy czy komunikacie, który do nich kierujemy.
Wytrwałość
Czyli ilość czasu, przez jaki dziecko angażuje się w jedną czynność, która go cieszy. To cecha, która ma wpływ na to, że rodzice określają swoje dzieci jako uparte lub współpracujące.
Oczywiście nie oceniamy tych cech, mówiąc tylko tak lub nie, czy też bardzo-mało. Są one płynne, a określając je, musimy brać również pod uwagę wiek dziecka oraz częstotliwość i okoliczności, w jakich wyostrzają się dane cechy, ponieważ ich natężenie może wynikać wyłącznie z etapu rozwojowego lub sytuacji, w jakiej znalazło się dziecko.
TRZY TYPY TEMPERAMENTU U DZIECI
Na podstawie ilości i mocy danej cechy, mówimy o trzech rodzajach temperamentów, warto jednak wiedzieć, że wyróżniamy również typy mieszane, gdzie dziecko trudno wsadzić w jakąś kategorię.
Temperament łatwy
Występuje najczęściej, bo aż u 40% dzieci. Są to dzieci, które lubią określony rytm dnia, a rodzice dokładnie wiedzą, o której godzinie zacznie się ich wolny wieczór. Dzieci, które szybko i bez większych trudności adaptują się do placówek. Są radosne, łatwo ogarnąć ich emocje, a dorośli często mówią o nich „grzeczne”. Dzieci o łatwiejszym temperamencie mają więcej cierpliwości, łagodniej znoszą ból czy dyskomfort i łatwiej je uspokoić. Są zwykle zadowolone, zrównoważone, szybko dostosowują się do zmian. Dobrze czują się niemal wszędzie, nie przeszkadza im hałas ani nowe otoczenie, dzięki czemu nie sprawiają swoim opiekunom większych trudności. Mogą być dobrze przystosowane społecznie, szczere i oddane, co jest doceniane i uwielbiane przez wszystkich wokół nich. Rodzice mogą pomóc wzbogacić ich pozytywne cechy i zmotywować do odniesienia sukcesu w różnych sferach życia.
Temperament wolno rozgrzewający się
To dziecko, które czasem zasypia o 20, ale czasem coś się psuje i przestawiają mu się godziny. Dziecko, o którym raczej powiemy ostrożne niż wybuchowe. Poznają świat z dużą rezerwą i dystansem. Dziecko, które ma temperament wolno rozgrzewający, może potrzebować czasu na zaaklimatyzowanie się w nowym środowisku (obserwację otoczenia i ocenę otaczających go osób), zanim się do nich przyzwyczai. Może nie być szybkie w wyrażaniu siebie, mniej wrażliwe. Może, ale nie musi, trzymać się harmonogramu. Nieśmiałe dzieci są podatne na presję społeczną i rówieśniczą, co zmusza je do wycofania się lub intensywnej reakcji na drobne problemy. Jednak pozytywne rodzicielstwo może pomóc w poprowadzeniu ich w kierunku większej otwartości na zmiany.
Temperament trudny
O tej grupie dzieci dorośli mówią często „to diabeł wcielony!”. A życie z taką pociechą bywa istnym roller coasterem, w którym trudno przewidzieć, kiedy będziemy z zachwytem piąć się w górę, a kiedy z płaczem szybko spadać w dół. Wymagają od rodziców ciągłej czujności i oczu dokoła głowy. Maluchy z cechami temperamentu trudnego od urodzenia potrzebują więcej czasu, aby złapać swój rytm, łatwo się denerwują i szybko okazują swoje niezadowolenie głośnym płaczem. Zwykle źle reagują na zmiany i trudno im je zaakceptować. Są dość nerwowe, reagują impulsywne, więcej płaczą, łatwo je wystraszyć czy przytłoczyć nadmiarem bodźców. Nawet drobny ból czy chwilowy dyskomfort wywołuje u nich gwałtowną reakcję. Dziecko o trudnym temperamencie może być bardzo aktywne, cechować się wysoką reaktywnością oraz nieregularnym rytmem biologicznym. Jest zwykle bardzo wrażliwe na zakłócenia zewnętrzne i otoczenie, co utrudnia mu przystosowanie się do nowych bodźców. Typowe dla tej grupy dzieci są trudności ze skupieniem się na zadaniach i podatność na rozproszenia uwagi, stąd środowisko przedszkolne i szkolne jest dla nich wyzwaniem. W domu rodzice mogą być wobec nich krytyczni, autorytarni i surowi, także z powodu niezdolności do radzenia sobie z trudnym dzieckiem.
Temperament trudny scharakteryzowano poprzez pięć cech:
- Brak regularności funkcji biologicznych (karmienie, wydalanie i sen, codziennie wygląda inaczej i wszelkie plany dnia można sobie darować);
- Tendencja do wycofywania się (reagowanie lękiem i unikaniem na nowe osoby, przedmioty, niechęć do nieznanych pokarmów);
- Trudność w przystosowaniu się (niechęć do reagowania na polecenia, zmiany obranego celu);
- Duża intensywność reakcji emocjonalnych i ruchowych (przeżywanie całym sobą, głośno i wyraźnie; ruchliwość);
- Przewaga negatywnych reakcji emocjonalnych (ogólnie zły nastrój).
Czy dziecko o temperamencie trudnym skazane jest na problemy w życiu rodzinnym, towarzyskim i szkolnym?
Ano niekoniecznie. Na zachowanie dziecka wpływa nie tylko temperament, ale także wychowanie oraz otoczenie. Badanie przeprowadzone w Danii miało na celu prześledzenie losów ponad 1300 dzieci na przestrzeni 11 lat. Jak dowiedziono, niektóre dzieci, które we wczesnym dzieciństwie były określane jako te o trudnym temperamencie, z czasem radziły sobie bardzo dobrze. Od czego to zależało? Bardzo ważne było podejście rodziców: wsparcie, szacunek i adekwatne reagowanie na potrzeb dziecka, procentowały w przyszłości. Dzięki temu „trudne” dzieci osiągały dobre wyniki w nauce. Te dzieci, które nie otrzymały takiego wsparcia, miały problemy z dyscypliną, nauką czy opanowaniem szkolnych reguł.
Dziecko wymagające może wieść szczęśliwe życie, jeśli oczekiwania środowiska są dobrze dopasowane do jego temperamentu. Są dowody na to, że trudne przedszkolaki mogą być nawet bardziej lubiane, mieć większe zdolności społeczne i lepszą gotowość szkolną niż dzieci łatwe.
Interakcja temperamentu i środowiska, zwłaszcza sposobu wychowania, ma największy wpływ na prawidłowy rozwój psychiczny dziecka. Gdy metody wychowawcze rodziców są niedopasowane do wrodzonych predyspozycji i zdolności malucha, zaburzenia zachowania mogą powstać nawet u dziecka o temperamencie łatwym. Można to porównać do dostosowywania wymagań do dziecka niepełnosprawnego, na przykład niesłyszącego czy niewidomego. Czy oczekujemy, że dziecko słabowidzące będzie bez wychodzenia poza linie kolorowało skomplikowane obrazki? Nie, raczej tworzymy takie warunki, by mogło inaczej rozwijać swoją sprawność manualną. Podobnie, możemy uniknąć wielu problemów z zachowaniem dziecka o trudnym temperamencie, jeśli tylko dopasujemy swoje oczekiwania do jego wyjątkowych potrzeb.
Zamiast więc zwracać uwagę na trudne czy problematyczne cechy, warto poznać potencjał swojego dziecka i zastanowić się jak je wykorzystać
JAK SOBIE RADZIĆ Z TRUDNYM TEMPERAMENTEM U DZIECKA?
Dziecko, które jest ruchliwe, ma problemy z przyzwyczajaniem się do nowych sytuacji i wykazuje wrażliwość na bodźce, może wymagać większego dozoru ze strony dorosłych. Ważne jest częstsze przypominanie zasad i instrukcji czy przypomnień, ale także konsekwencji i pozytywnych wzmocnień.
Typ temperamentu wolno rozgrzewający się wymaga od rodzica cierpliwości i wyrozumiałości. Dziecko potrzebuje więcej czasu, by przyzwyczaić się do nowych warunków, zareagować na jakąś sytuację czy wyciszyć emocje.
Radzenie sobie z trudnym dzieckiem wymaga od rodziców empatii, wrażliwości i elastyczności, a także dostosowywania metod opieki i dyscyplinowania tak, by wzbogacić osobistą reaktywność i doświadczenia dziecka wobec świata. Co to znaczy? Co robić?
Trzymaj się zdrowych nawyków
Zapewnij dziecku stały, przewidywalny rytm dnia. Uregulowanie zadań i rytmu biologicznego pozwoli na lepszą organizację. Ustalenie granic może pomóc lepiej przystosować się do zmian, zapewni poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji.
Bądź wzorem do naśladowania
Dobre dopasowanie rodzicielskie, mądra miłość i demokratyczny styl wychowania, pozwala dziecku nauczyć się szacunku, umiejętności społecznych i komunikacyjnych, zdolności adaptacyjnych, wyrażania emocji, wytrwałości i samoregulacji.
Walka o władzę z autorytarnymi lub skrajnie pobłażliwymi rodzicami może sprawić, że dziecko będzie trudniejsze we współżyciu.
Korzystaj z pozytywnego rodzicielstwa
Sposób, w jaki rozmawiasz z dzieckiem, które jest nadmiernie aktywne, kapryśne, intensywnie reaktywne lub nadwrażliwe, odgrywa ważną rolę w tym, jak zareaguje na każdą sytuację.
Zachęcający rodzic może skuteczniej pomóc dziecku przystosować się do zmian i nauczyć je wyrażania swoich uczuć w odpowiedni sposób. Ponadto rodzic, który jest świadomy tego, jak jego własna reaktywność i temperament wpływają na dziecko, może lepiej kontrolować swoje dziecko i kierować je w kierunku reakcji społecznie akceptowalnych.
Zrozum swoje dziecko
Wiedza rodziców na temat temperamentu dziecka pozwala zrozumieć wiele kwestii, takich jak wyzwalacze, strefy komfortu i reaktywność. Umożliwia to modyfikację metod dyscyplinowania, stylu rodzicielskiego i temperamentu tak, by odpowiadały potrzebom dziecka. Ważne jest także podkreślanie i wzmacnianie jego mocnych stron.
Unikaj stosowania przymusu jako środka, aby skłonić dziecko do zaprzestania jakiegoś działania lub nawiązania współpracy.
Zaakceptuj swoje dziecko
Rodzic, który stosuje surowe metody, aby zmienić zachowanie i temperament dziecka, wyrządza więcej szkody niż pożytku. Akceptacja dziecka, wykorzystywanie jego mocnych stron i dostosowywanie metod wychowawczych do temperamentu może pomóc mu w nauce większej samokontroli nad reaktywnością psychomotoryczną i ekspresją emocjonalną.
Unikaj porównań
Porównywanie z innymi może być postrzegane przez nie jako krytyka i niechęć. To sprawia, że dzieci stają się mniej pewne siebie i bardziej reaktywne lub uparte. Mogą odmówić słuchania i zachowywać się w sposób odwrotny lub niewłaściwie (to sposób wyrażenia buntu).
Bibliografia:
-
- Pasternak, A. (kwiecień 2013). Temperament a wychowanie dziecka. Bliżej Przedszkola (nr 4).
- Komsta, M. (czerwiec 7, 2016). Naukowo o High Need Baby – cz.I Interakcyjna Teoria Temperamentu.
- Zalewska-Biełło, M. (7 kwietnia, 2023). Jaki temperament ma twoje dziecko i co to dla ciebie oznacza?
-
- KIDS&Co. (27 lutego 2020). Temperament dziecka – jak go rozpoznać?
- Belta-Iwacz, A. (13 maja, 2020). Dziecko nie rodzi się jako pusta kartka – temperament dziecka. Blog: https://mamologia.pl/dziecko-nie-rodzi-sie-jako-pusta-kartka-temperament-dziecka/
Opracowała:
Aleksandra Żeleźnik